Siling-isk, czyli Śląsk w czasach antycznych

Czy w starożytności istniała kraina Siling-isk? Silingowie (łac. Silingae, gr. Σιλίγγαι) to plemię germańskie, żyjące w starożytności prawdopodobnie na Dolnym Śląsku (lub w okolicy), a stanowiące część większego etnosu zwanego Wandalami (w źródłach Vandali cognomine Silingi, Vandali Silingi, pars Wandalorum qui Silingi etc.)^[1]. W archeologii są utożsamiani z kulturą przeworską. W V wieku po Chrystusie, Silingowie dołączyli do innych Wandalów tj. Hasdingów w podboju rzymskiej Iberii^[2] i północnej Afryki, a potem w zdobyciu Rzymu, przyczyniając się do upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego. Nazwy Śląsk (Siling-isk) i Silingowie są prawdopodobnie spokrewnione.


^{Rys. Kaspar David Friedrich, Sudety}


Dawni władcy

Fredebal, także znany jako Fredbal lub Fredbalus, był królem Silingów w V wieku n.e. Pod jego władzą Silingowie wyemigrowali ze Śląska. Pod kierunkiem króla Fredbalda, Silingowie osiedlili się w południowej części Hiszpanii, w prowincji Baetica. Pamięć o ich obecności w Hiszpanii pozostaje, według jednej z wersji, w nazwie hiszpańskiej prowincji Andaluzja (Wandaluzja?).
Władca Fredebald był pochwycony dzięki trickowi Walii, króla Wizygotów, w służbie cesarstwa. Fredebal był odesłany rzymskiemu cesarzowi Honoriusowi w Rawennie ^[18][17]

Antyczne źródła
Klaudiusz Ptolemeusz w swojej Geografii (II wiek po Chrystusie) pisze:

Poniżej [na południe] Semnonów mieszkają Silingowie, poniżej Burgundów Lugowie Omanowie i Lugowie Didunowie aż do gór Asciburgius; a poniżej Silingów Kalukoni po obu stronach rzeki Albis, poniżej tych Cheruskowie i Kamawowie aż do góry Melibocus, od której na wschód blisko rzeki Albis Bohemowie, ponad nimi Bateinowie i poniżej gór Asciburgius Korkontowie i Lugowie Burowie aż do źródeł rzeki Wisły. Za tymi pierwsi są Sidonowie, potem Kognowie, potem Wisburgiowie powyżej Lasu Hercyńskiego:

Πάλιν ὑπὸ μὲν τοὺς Σέμνονας οἰκοῦσι Σιλίγγαι, ὑπὸ δὲ τοὺς Βουργούντας Λοῦγοι οἱ Ὀμανοὶ, ὑφ᾽ οὓς Λοῦγοι οἱ Διδοῦνοι μέχρι τοῦ Ἀσκιβουργίου ὂρους; ὑπὸ δὲ τοὺς Σιλίγγας Καλούκωνες ἐφ᾽ ἑκάτερα τοῦ Ἅλβιος ποταμοῦ, ὑφ᾽ οὓς Χαιρουσκοὶ καὶ Καμαυοὶ μέχρι τοῦ Μηλιβόκου ὄρους, ῳν πρὸς ἀνατολὰς περὶ τὸν Ἄλβιν ποταμὸν Βαινοχαῖμαι, ὑπὲρ οὓς Βατεινοὶ, καὶ ἔτι ὑπὲρ τούτουσς ὑπὸ τῷ ἀσκιβουργίῳ ὄπει Κορκοντοὶ καὶ Λοῦγοι οἱ Βοῦροι μέχρι τῆς κεφαλῆς τοῦ Οὐιστούλα ποταμοῦ· ὑπὸ δὲ τούτους πρῶτοι Σίδωνες, εὶτα Κῶγνοι, εὶτα Οὐισβούργιοι ὑπὲρ τὸν Ὀρκύνιον Δρυμόν. [3]

Miejsce zamieszkania
Silingowie żyli prawdopodobnie na Dolnym Śląsku. Za lokalizacją Silingów na tym obszarze opowiadają się profesorowie: Jerzy Strzelczyk^[4] , Norman Davies^[5], Jerzy Krasuski^[6] i Andrzej Kokowski^[7]. Pobytu Silingów na Śląsku nie wyklucza również profesor Henryk Łowmiański^[8].
Silingowie są wymienieni w II wieku n.e. przez Ptolemeusza jako plemię żyjące na południe od Swebów-Semnonów, którzy zamieszkiwali nad rzeką Hawelą. Na podstawie tych informacji Ptolemeusza część badaczy lokalizuje plemię Silingów na terenie Dolnych Łużyc lub Miśni, a nie na Śląsku. Jednak, zdaniem prof. Kazimierza Godłowskiego^[8]., umiejscowienie Silingów na Łużycach jest zupełnie niemożliwe, gdyż obszar ten nie wykazywał wtedy śladów osadnictwa ludzkiego i najprawdopodobniej był zupełnie niezamieszkany. Nie przesądza tej sprawy prof. Andrzej Kokowski, który uznaje to za jedną z możliwych hipotez.

Liebeschuetz^[9] uważa, że w czasach cesarza rzymskiego Marka Aureliusza (161 - 180 po Chrystusie) Silingowie żyli w czeskich Sudetach, które nazywane są przez Kasjusza Diona "górami Wandalów" (gdzie Łaba ma swoje początki), a Ptolomeusz umieszcza Silingów pomiędzy Sudetami a Odrą.

Dzieje Silingów

^{Rys. Rozmieszczenie Silingów, Hasdingów, Alanów i Swebów w Hiszpanii, cc wikimedia}

Naukowcy nie są zgodni, czy Silingowie byli odłamem konfederacji plemiennej Wandalów, czy też samodzielnym, ale spokrewnionym z nimi plemieniem. Pliniusz Starszy nie wymienia ich bowiem jako części Wandiliów (występująca u niego wcześniejsza forma nazwy Wandalów). Po raz pierwszy, być może, zostali wymienieni wraz z Gotami przez Strabona, w kontekście wpływów państwa Marboda.
Silingów łączy się z Naha(na)rwalami (wspomnianymi przez Tacyta) zamieszkującymi w I wieku n.e. środkowy Śląsk, których nazwa brzmi jednak niegermańsko (celtyckiego pochodzenia?). Na terytorium Nahanarwalów znajdował się ośrodek kultowy poświęcony bliźniaczym Alkom, identyfikowany z Limios alsos - "Gajem Limijskim" (Ptolemeusza).

Panowie Śląska
Hipotezy dotyczące identyfikacji etnonimów Silingowie/Nahanarwalowie:

1. Wandalowie-Silingowie przywędrowali na tereny zamieszkane przez niegermańskich pierwotnie Nahanarwalów, którzy w procesie akulturacji przejęli ich imię.
2. Hipoteza przeciwna do pierwszej - pierwotni, północni, Silingowie nie byli wandalskiego pochodzenia i tradycję wandalską przejęli wkraczając w pierwszej połowie II wieku n.e. na terytorium "związku lugijskiego" (jego głównym składnikiem mieli być Wandalowie).
3. Migracja dużych grup ludności w latach 120-160 n.e. na Śląsku była wydarzeniem wewnątrzplemiennym, a "Nahanarwalowie" byli tylko kultowym imieniem Silingów.

Tak czy inaczej, Śląsk znalazł się w pewnym momencie pod władzą Silingów, którzy dominowali w południowo-zachodnich terenach, obecnie polskich, do okresu wędrówek ludów.
Wandalowie-Hasdingowie, kojarzeni ze wschodnią strefą kultury przeworskiej (głównie Mazowsze i Lubelszczyzna), opuścili w końcu II wieku n.e. zamieszkiwane dotąd tereny i przemieścili się na południe (górna Cisa, nad granicą dacką notowani od lat 70.) i południowy wschód (zachodnia Ukraina). Prawdopodobnym powodem przesunięć etnicznych były ruchy ludnościowe na obszarach, na których lokalizuje się m.in. plemiona Gotów i Gepidów (głównie Pomorze). Ruchy te, zwane wędrówką "ludów gockich", miały odbicie w zmianach obszaru występowania elementów kultury wielbarskiej. W tym samym, prawdopodobnie, czasie Burgundowie przesunęli się na południowy zachód (znad Warty?), (kultura luboszycka) nad dolny Bóbr (rzeka) i Nysę Łużycką, a przybysze ze środkowego Śląska pojawili się na Górnym Śląsku (przetrwanie w ich kulturze pewnych elementów tradycji celtyckiej może być argumentem na poparcie tezy, że mogły to być resztki "postceltyckich" Nahanarwalów). Duża aktywność środkowoeuropejskich ludów barbarzyńskich znalazła swój wyraz w atakach na północny limes rzymski i wojnach markomańskich.

Na dłuższy czas Silingowie zniknęli ze źródeł, ale około 277-278 n.e. to prawdopodobnie oni występują pod ogólną nazwą Wandalów, którzy wraz z Burgundami zostali pobici przez cesarza Probusa. Władca pokonał ich dwukrotnie, a jeńców przesiedlił do Brytanii (tam toponimy: Wandlebiria/Wandlebury [1], rzeka Wandle).

Grobowce książęce
W IV wieku n.e., w okolicach Wrocławia, wykształcił się duży ośrodek władzy (po którym pozostały ślady w postaci tzw."grobowców książęcych" w Zakrzowie/Sackrau), być może obejmujący cały obszar kultury przeworskiej.

^{Hipotetyczne wnętrze "grobu zakrzowskiego", cc wikimedia}

Na początku V wieku n.e. prawdopodobnie większość Silingów przyłączyła się do luźnej koalicji Hasdingów, Swebów i Alanów, która w noc sylwestrową 406 roku przekroczyła skuty lodem Ren, atakując tym samym cesarstwo rzymskie. W 409 ludy te przekroczyły Pireneje, łupiąc rzymską Hiszpanię, z racji słabości cesarstwa rzymskiego w tym czasie ok. 411 lub 412 roku doszło porozumienia pomiędzy cesarzem Honoriuszem a barbarzyńcami tj. Wadalami (Hasdigami i Silingami), Alanami i Swewami, który doprowadził do podziału Hiszpanii, co opisuje Hydacjusz (Hydatius, 49):

subversis plagarum grassatione Hispaniae provinciis barbari ad pacem ineundam domino miserante conversi sorte ad inhabitandum sibi provinciarum dividunt regiones. Galleciam Vandali [tj. Hasdingowie] occupant et Suevi sita in extermitate oceani maris occidua; Alani Lusitaniam et Cathaginensem provincias et Vandali cognomine Silingi Baetica sortiuntur.

Rzymianie nie zamierzali jednak dotrzymywać porozumienia i rękami Walii, króla Wizygotów dokonali eksterminacji Silingów i częściowo Alanów w 416 roku. Resztki Siligów i część Alanów przyłączyła się wtedy do Hasdingów a potem przeprawiła się do Afryki.^[10]

W kulturze przeworskiej

Niektórzy dawniejsi i współcześni badacze uważali, że Silingowie prawdopodobnie zasiedlali tereny wokół Ślęży od około 100 p.n.e. do 406 n.e. Na obszarach środkowej i południowej Polski występowała wówczas kultura przeworska identyfikowana z tzw. związkiem lugijskim (Lugiorum nomen). Od nazwy Silingów niektórzy niemieccy badacze próbowali wyprowadzić etymologię nazwy "Śląsk" (łac. Silesia). Hipoteza ta została postawiona w 1830 roku przez śląskiego nauczyciela Ignacego Imsiega.

Zakwestionowali ją w okresie międzywojennym polscy naukowcy: historyk prof. Władysław Semkowicz i językoznawca prof. Mikołaj Rudnicki^[11]. Odrzucili oni możliwość przekształcenia rdzenia sil- w s'le-, jednocześnie wyprowadzając nazwę Śląska od toponimów: góry Ślęży i płynącej obok rzeki Ślęzy, wywodzących jakoby swe nazwy ze słowiańskiej rodziny słów ślęg, ślęgnąć - opisujących miejsca wilgotne. Obecnie większość uczonych, w tym polskich, odrzuca tą słowianofilską interpretację.
Zdaniem niektórych badaczy, nazwa Śląsk, staropolski Ślążsk (-o), starosłowiańskie *Sьlęžьskъ (<*Sьlęg-ьskъ) da się regularnie wyprowadzić ze starogermańskiego *Siling-isk (land) "kraj Silingów (dosł. siliński)" (równie regularnie jak: książę, księży, ksiądz < kъnędz, kъnęgь z germ. kuning-). Powyższa etymologia odnosi się również do wymienionych wcześniej toponimów, w tym i do góry Ślęży, która w czasach przebywania na Śląsku Silingów (jak i wcześniej) była prawdopodobnie dużym (może nawet centralnym) ośrodkiem kultowym dla plemion skupionych w "związku lugijskim".

Warto wspomnieć o badaniach prof. Jürgena Udolpha, który twierdził, że nazwa Śląsk pochodzi od nazwy Ślęży i wskazał przy tym na wiele plemion słowiańskich, których nazwy pochodzą od rzek. Jego zdaniem nawet ewentualny rdzeń sil- nie wskazywałaby na germańskość nazwy, ponieważ rdzeń sil- spotyka się w nazwach wielu rzek np. Sile w Wenecji, Silla w Asturii, Silinka w Rosji i wielu innych^[12][13]. Także badania prof. Stanislawa Rosponda nad najdawniejszymi dokumentami z XII i XIII wieku wskazują, że nazwy z tego okresu zapisywano w formie: Slesia, Slezia, Zlesensis. Forma Silesia pojawiła się znacznie później – już w czasach nowożytnych, prawdopodobnie „za sprawą lektury Thietmara, który jako pierwszy słowiańskiej nazwie Śląsk nadał dostosowaną do grafiki i fonetyki niemieckiej formę Silensia”. Może to wskazywać, że łączenie nazwy Śląsk (którą zapisywano pierwotnie jako Sleenzane, Zlasane, Selenza) z Silingami nie ma wiele wspólnego.

W XXI w. przeważa pogląd, że nazwa Śląsk wywodzi się od nazwy rzeki Ślęza, względnie góry Ślęża (czeski Sleza), która to nazwa nie ma ani germańskiego, ani słowiańskiego rodowodu, ale jest toponimem staroeuropejskim (Hans Krahe, Witold Mańczak^[14]). Z kolei nazwa Ślęza miała zostać przejęta do języków indoeuropejskich od wcześniejszych mieszkańców tego regionu Europy^[15]. Dlatego coraz większą popularnością cieszy się interpretacja najprostsza, że to nie Śląsk nosi swe miano od Silingów, a lud ten, podobnie jak słowiańscy Ślężanie, od toponimu/hydronimu; nazwa dzielnicy , występująca w średniowiecznych źródłach jako pagus Silensis, Cilensis, Slesia, Zlezia, wreszcie Silesia i góry (Sclenza, Zlenza), a zarazem rzeki tam płynącej^[16].

opor. A. Fularz na podstawie Wikipedii

1. ↑ Jerzy Strzelczyk, Wandalowie i ich afrykańskie państwo, Warszawa 2005, s. 61.
2. ↑ Praca zbiorowa: Oxford - Wielka Historia Świata. Średniowiecze. Wędrówka ludów - Merowingowie. T. 15. Poznań: Polskie Media Amer.Com, 2006, s. 40. ISBN 83-7425-025-9.
3. ↑ "The Geography of Claudius Ptolemy", Book II, Chapter 10: "Greater Germany"", Dover Publications, 1991, reduplication of the public domain publication of 1932 by The New York Public Library, N.Y., transcript
4. ↑ Jerzy Strzelczyk, "Wandalowie i ich afrykańskie państwo" s. 59, Warszawa 1992.
5. ↑ Norman Davies, Roger Moorhouse "Mikrokosmos", s.70, Kraków 2003
6. ↑ Jerzy Krasuski "Historia Niemiec" s. 13, Wrocław 1998.
7. ↑ Andrzej Kokowski "Starożytna Polska" s. 260, Warszawa 2006.
8. ↑ Jerzy Strzelczyk, "Wandalowie i ich afrykańskie państwo" s. 29, Warszawa 1992.
9. ↑ John Hugo Wolfgang Gideon Liebeschuetz "Decline and Change in Late Antiquity", 2006, Ashgate Publishing, ISBN 086078990X strona 61 (google Books)
10. ↑ Marek Wilczyński, Gocja czy Romania? Migracje Wizygotów, Wandalów i Burgundów w V w n.e. oraz stosunek ich władcó do administracji i ludności rzymskiej [w:] Maciej Salamon, Jerzy Strzelczyk (pod red.), Wędrówka i etnogeneza w starożytności i w średniowieczu, Kraków 2010, s. 181-183, ISBN 9788388737695
11. ↑ "Polscy językoznawcy: M. Rudnicki, potem T. Lehr-Spławinski, historyk W. Semkowicz i S. Rospond odrzucili hipotezę pochodzenia nazwy Śląsk d germańskiego plemienia Silingów, a opowiedzieli się za rodzimowością podstawy i wywiedli ją od wyrazu pospolitego ślęg, wilgotność, mokrość. Natomiast postać nazwy rzeki, góry do dziś pozostaje niewyjaśniona: Ślęza, Ślędza czy Ślęża?". [w:] Rudolf Fischer. Onomastica slavogermanica. 2007. Uniwersytet Wrocławski. t. XXVI. 2007. str. 83
12. ↑ J. Udolph "Der Name Schlesien" [w:] Studia Onomastica et Indogermanica, Graz 1995
13. ↑ J. Udolph "Der Name Schlesien" [w:] Opuscula Silesiaca, Stuttgart 1998
14. ↑ Izabela Winiarska, Pochodzenie nazwy Śląsk
15. ↑ Zbigniew Babik. Najstarsza warstwa nazewnicza na ziemiach polskich wydawca. Universitas. Kraków 2001
16. ↑ Jerzy Strzelczyk, Wandalowie i ich afrykańskie państwo, Warszawa 2005, s. 59.
17. A. D. 395-527, Parts 395-527: Volume 2 of The prosopography of the later Roman Empire, J. R. Martindale (1980)
18. Barbarian tides: the migration age and the later Roman Empire, Walter A. Goffart (2006)